– “Que teñen de especial Rosa e Adolfina, escollidas como as principais homenaxeadas polo Día das Letras Galegas?”
– “Pois non teñen nada de especial, e precisamente iso é o importante. Eran dúas das milleiros de mulleres que gardaron a nosa tradición a carón do lume”.
Quen fala así é Richi Casás, neto e sobriño destas dúas mulleres que simbolizan aos milleiros de cantareiras que recoñece este ano o país no Día das Letras Galegas, xunto coa muxiá Eva Castiñeira,, ou as Prudencia e Asunción Garrido Ameijende e mais Manuela Lema Villar, as tres Pandeireteiras de Mens (Malpica de Bergantiños).
O seu libro, “Fuliada da Vila” sobre as Rosa e Adolfina Casás Rama (tía e sobriña do lugar de Vila da Igrexa, en Cerceda) foi a porta aberta para que as administracións lle puxesen un nome a todas esas mulleres anónimas que mantiveron a tradición oral viva ata os nosos días.
Rosa e Adolfina foron dúas das máis de 500 voces que recolleu Dorothe Schubart (non podedes perdervos o documental “Dorothe na vila”, dispoñble en Filmin e tamén en aberto en Vimeo), a musicóloga suíza que percorreu Galicia durante os anos 80, para crear, coa axuda do catedrático Antón Santamarina, o “Cancioneiro Popular Galego”, un dos tesouros do patrimonio inmaterial máis valiosos e infravalorados do noso país.
“Cantos ancestrais”
Porque como explica Richi (mestre no CEIP de Teixeiro, músico, escritor, compositor, lenda do bravú e do mundo da música tradicional, e actual membro da Orquestra Bravú Xangai, entre outras bandas), con tanta humildade como sabedoría, na marea de obradoiros que está ofrecendo estes meses previos aos 17 de maio, “Galicia foi un dos últimos lugares en toda Europa onde se mantiveron os cantos ancentrais, que ía buscando Dorothe”. A pobreza que viviron os nosos maiores fixo que as noites arredor da lareira cantando e bailando (e xogando ás cartas) durasen séculos.
Eran nesas comunidades, neses ambientes familiares, onde as mulleres, despois de traballar todo o día no campo ou nas casas dos ricos, lanzaban as súas voces e algún aparello da cociña convertido en instrumento (milleiros de mulleres aprenderon a tocar a pandeireta cos míticos pratos de porcelana que hoxe son exemplo da moda vintaxe de Ibili) para se divertir.
Mentres, no resto de Europa, a chegada a finais do século XIX de instrumentos como o acordeón foi acabando coas cantigas, un proceso que á Galicia rural non chegaría ata ben entrada a segunda metade do século XX. De feito, só lugares como Mens, onde preferían as cantigas e as pandeiretas á gaita, acabáronse gardando estes tesouros tradicionais ata as recollidas de Alan Lomax nos anos 60 ou de Schubart.
Xeración túnel
Precisamente a perda de comunidades, deses ambientes nos que se cantaba, cando comezou a segunda tanda da emigración galega xa principalmente a países europeos, ou ás cidades, provocou que as lareiras das aldeas se apagasen e con elas as cantigas. É o que alcuma Casás como “xeración túnel”, facendo unha relación co túnel de Vila da Igrexa. Un túnel para a vía do tren que construíron coas súas mans mulleres como Rosa e Adolfina, toda unha xeración que, con todas as precariedades que sufrían, crearon a base de esforzo, un mundo novo para os seus fillos.
Fillos, que en todo caso, tiveron que coller ese mesmo tren para emigrar a Suiza, como fixo o propio Antonio, fillo de Rosa e pai de Richi. Fillos que marcharon a lugares onde toda a infancia que viviran desaparecera ata o punto de que a borraron da súa memoria.
”Somos agora a xeración dos 80-90, os fillos deses fillos que saíron das aldeas para o mundo, os que tratamos de recupear eses espazos, esas comunidades”, sinala explicando a súa benquerencia por esa toda esa riqueza cultural tradicional, patrimonial e etnográfica.
Como ademais sabe moi ben como trasmitila, o obradoiro celebrado onte no CEIP Torre de Hércules, coordinado pola ANPA Monte Vixía e no marco do programa anual do centro arredos das festas populares, a tradición apréndese practicando, e as familias acabaron bailando e cantando unha muiñeira e un fermoso canto de Nadal, quecendo motores xa para o maio das Letras.
Máis novas
As historias das loitas das traballadoras da Coruña: “Non Calarás non é unha exposición máis”
