O panóptico foi un tipo de construción carceraria ideada polo filósofo Jeremy Bentham que o sociólogo francés Michel Foucault definía do seguinte xeito:
Unha construción en forma de anel; no centro, unha torre, esta, con anchas xanelas que se abren na cara interior do anel. A construción periférica está dividida en celas, cada unha das cales atravesa toda a anchura da construción. Teñen dúas xanelas, unha que dá ao interior, correspondente ás xanelas da torre, e a outra, que dá ao exterior, permite que a luz atravese a cela dunha parte a outra (Foucault, 1975).
É dicir, unha arquitectura pensada para que dende unha torre central, na que se situaban os vixiantes do cárcere, se puidese ver e controlar toda a superficie penitenciaria e se tivese visión a todas as celas dos presos que se situaban en forma circular ó redor da torre.
Ben, hai xente que sente ansiedade, que se sente perdido e furioso cada vez que abre unha rede social. Xente sensible, empática e, sobre todo, crítica. Á que lle doe o mundo no que vive, pois estase a convertir en algo cada vez máis escuro. Non hai que confundirse, a xente boa onda e cool non é a xente superficial que fai o xesto surfista coas mans e di cousas como: “yo fluyo”. Parvadas de xente que ten máis que ver co plástico que con ser boa persoa. A xente boa onda é a xente de verdade, ou sexa, a xente consciente que move este mundo co seu espíritu crítico, a que non se conforma coa vida que lle tocou vivir e trata de cambiala un 0,1%. Por ela e polos demais. A xente que entende que non vive nunha vida baseada no hedonismo estético de buscar o éxito e pracer individual, senón que sabe que isto é algo colectivo. Cada un vive a súa vida pero tamén vive na vida colectiva na que os demais tamén viven (unha ética que nesta posmodernidade se está a esquecer). Hai xente que sente incertidumbre e ten medo. Medo ó comprobar que lle obrigaron a crer esa mentira de que co esforzo ven o éxito, pois esforzouse en ter doce títulos e falar vintecatro linguas e inda así non encontra as condicións para ter unha vida digna, estable e independente.
Por riba diso, abres as redes sociais e encontras un mundo en guerra e decadencia, a un pseudointelectual (case sempre home cargado de heterosexualidade tóxica e testosterona) que che di o que facer, como vivir e como triunfar. Un diche que fagas burpees ás cinco da mañá e merques un reloxo caro para aparentar. Outro explícache a vida, de xeito paternalista, e diche que a culpa de todo é do Estado que che rouba en impostos, filósofos de Hacendado que non saben que foi primeiro: o ovo ou a galiña. Outros móstranche a través da pantalla: fogares de anuncio, corpos perfectos, viaxes e eventos ós que acuden e unha vida idílica e irreal imposible de conseguir que che crea complexos e presións na mente. Outros dinche que sexas emprendedor, nómada dixital, que hai que arriscarse na vida para vivir a vida que sempre soñaches, iso de sair da zona de confort. A verdade é que hai quen xa saiu da zona de confort cando naceu, porque nunca tivo confort e cada día é unha batalla distinta. Estas cousas as di alguén que arriscou os cartos de seus pais, e que despois de fracasar cen veces nos caprichos que quería facer, enchufárono na empresa dalgún coñecido, e se o de viaxar en furgo por Tailandia e veranear en Ibiza traballando nun posto online inventado para ter ó neno entretido tampouco sae ben, volverán papá e mamá a solucionarlle ese risco tan grande. E dirache: “fracasei cen veces e cento e unha me levantei”, sonando na súa mente a B.S.O. de Gladiator, película por excelencia do cuñado, do bro e do incel. Outros non poden arriscarse dese xeito, non poden fracasar unha soa vez. Chégalles con vivir o risco continuo que supón a incertidumbre de non saber se para o mes seguinte van poder pagar o alugamento sen que alguén lle saque as castañas do lume.
Por outro lado, encontras toda esa psicoloxía barata e buenrollista de perfís de Instagram, videos curtos de Tiktok e libros de autoaxuda de “todo lo puedes” que escribe un fulano da universidade da cidade dos Teletubbies que solo intenta lucrarse do malestar dos demais e te culpa a ti da túa infelicidade, pois ser feliz e exitoso ó parecer depende dun. Ou sexa, este que escribe iso do monxe que vende o Ferrari diche que se naces na marxinalidade dun barrio obreiro con poucas oportunidades de ascender socialmente non eres feliz porque non queres. Isto é como o tópico de que o pobre é pobre porque non se esforza o suficiente. Se nunha carreira uns teñen unhas condicións de saída que lle permitan chegar antes á meta, e mesmo os colocan máis preto da meta, e incluso se lles acerca a meta para poñerllo máis doado, non se pode dicir a barbaridade que os que non teñen esas posibilidades é que non se esforzan. Así é que, a meritocracia é un invento caralludo. Acórdome do meu profesor de Teoría Sociolóxica cando nola explicou en apenas un minuto cun exemplo tan simple como situarse na esquina da aula cunha papeleira e decirnos que fixésemos unha bola de papel, a ver quen encestaba. Parece que ós do fondo se lles complicaba a meritocracia. A psicoloxía capitalista, a que trafica no mercado coa saúde mental da xente, diche que tes na túa man revertir a túa situación, ou sexa, isto é unha verdade a medias e son as dúas caras da moeda: responsabilidade e culpa. Responsabilidade no senso de sentirte responsable dunha situación de desigualdade social que che é dada e non fixeches nada para merecela e culpable ó non lograr cambiala cando che fan crer que o podes acadar, porque en realidade e inda que sexa inxusto, non está só na túa man. Esta psicoloxía, baseada no negocio e a banalidade dun individualismo extremo, alonxada da investigación científica, ignora, de xeito concienciado, o feito de vivir nunha sociedade estratificada e xerarquizada en clases sociais e trata a todo o mundo como se fose un home branco, heterosexual e con diñeiro. A túa saúde mental merécese máis ca isto, xa que a meirande parte dos problemas mentais que temos xorden da estrutura social, non da nosa acción.
Eu non teño receitas para combatir todo o que un absorbe nas redes e o dano que nos fan na nosa mente, mais como antes se dicía “apaga a televisión que te emboba”, agora quizais tamén haxa que apagar as redes sociais. Pablo Iglesias dicía fai unhas semanas que non hai que abandoar Twitter, ou sexa X, que non se lle pode deixar o espazo ós matóns como no patio do colexio, pois unha vez teñan X pasarán á cancha do lado a botar fóra dela tamén á xente decente e ante iso, hailles que facer fronte. Pablo caracterízase por ter unha lucidez e un saber privilexiados, mais nesta ocasión teño que discrepar con el. E é que, as redes sociais, como todo internet e os demáis medios de comunicación, non son máis que canles e megáfonos polos que o poder transmite a ideoloxía hexemónica que lle convén. Ata agora, podías manexalas con certo criterio sabendo que os contidos fóra da cultura hexemónica son limitados, e consumir pequenos espazos de interese fóra de todo este tornado de ideoloxía conservadora, ultraliberal e fascista. Mais ultimamente, algo cambiou. Algo que, cos últimos acontecementos que se veñen dando, comezo a ter máis claro. E é iso que di Varoufakis de que o capitalismo morreu e estamos nun tecnofeudalismo. Penso neste termo como unha escisión do capitalismo, non necesariamente unha sustitución, que está a orixinando uns procesos que están a mudar o devir das sociedades occidentais.
Este nova orde, baseada no ascenso ó poder dos novos magnates tecnolóxicos, na influencia no mercado de internet e das plataformas dixitais e na reinstauración de xerarquías de poder e dominación pretas á unha etapa histórica previa ó propio capitalismo, refléxase e materialízase no resultado das eleccións dun dos países máis importantes do mundo, apoiado por estes novos señores tecnofeudais. Mais isto non é novo, o algoritmo que moldea e controla o discurso político e fragmenta e manipula a súa audiencia, sempre serve a uns intereses concretos. Intereses de clase. Serve ó poder hexemónico. O de Elon Musk é tan só unha anécdota, o que pense que esto comezou con Musk é un iluso. A posverdade ven de lonxe. Leva pasando toda a vida, coa chegada de internet, antes coa televisión, coa radio, a prensa, etc. Non fai falla ler a Gramsci, Adorno ou Marcuse. O poder sempre ten a maneira para obter os seus fins interesados en manter o status quo, e xa fai moito tempo que a ideoloxía máis conservadora (disfrazada neste caso cunha máscara de progreso tecnolóxico), ultraliberal e fascista se dou conta que tendo os medios de produción e os medios de comunicación da súa man, teñen a partida gañada. Concentrando a riqueza e perpetuando a desigualdade social, na que a poboación segue sen poder de decisión e elección real, por moito avance tecnolóxico que teñamos e moita información (ou desinformación) que esté ó noso alcance. Para isto serve a innovación do algoritmo, para filtrar e escoller por nós o que convén. A intelixencia artificial é máis fascista que a propia intelixencia humana, de aí o avance que supón para esta xente que controla o mundo e o rápido e doado que se puxo á nosa disposición.
E nós non vamos ter moito espíritu revolucionario se nos sentamos no sofá, despois de traballar oito horas, a consumir os perfís de Instagram e TikTok, contas de X, canles de Youtube, streamers, películas, series, programas e música que o poder nos ofrece en bandexa para que fagamos de todo ese capital simbólico dos contidos que consumimos a nosa visión do mundo. O algoritmo serve para adormecer a vontade humana, arríncanos a nosa reflexión, o noso pensar, a través da vixilancia de todo o que fagamos na rede e ofertándonos as tendencias de masas e mainstream, non para facilitarnos produtos audiovisuais e musicais afíns a nós, senón para manternos controlados dentro da súa hexemonía. Xa falamos aquí algunha vez do habitus en Bourdieu e do proceso no que as persoas interiorizamos a vida social. Pensamos que temos moito poder de elección, mais unha vez máis está claro o que dicía Mark Renton en Trainspotting con iso de Elixe Vida.
Está claro que hai opcións para elexir, contidos non hexemónicos, anticapitalistas, antifascistas, etc. Mais a reflexión sería: se o mundo segue a ser tal e como o coñecemos e a desigualdade social entre opresores e oprimidos, entre a xente que acumula riqueza sen fin e a xente que traballa para vivir a duras penas, se mantén década tras década, non será que o sistema xa contempla estas diverxencias dentro del e as mantén controladas? Non será que para manter o seu status quo, él mesmo crea estas diverxencias para disfrazar de pluralidade a nosa realidade social e que así non teñamos a percepción de estar oprimidos? De non vivir controlados nunha cárcere ideolóxica, cultural e de pensamento? En definitiva, afastarnos das redes sociais paréceme a opción máis saludable para as nosas mentes e a máis revolucionaria para os nosos espíritus. Volver a conectarnos na rúa. No mundo no que vivimos, manternos acougados lonxe de tanta presión das redes, espertos, conscientes e empáticos, é o acto máis revolucionario que podemos facer.
Notas: Foucault, M. (1975). Vigilar y castigar. Buenos Aires, Argentina: Siglo Veintiuno Editores.
- Rubén Pérez. Doutorando en Ciencias Sociais e do Comportamento, graduado en Socioloxía e opositor a profesor de Xeografía e Historia. Vamos enchernos e falar de cousas, que diría Grande Amore.