Manuel María é o patriarca da literatura galega. En 1950, con “Muiñeiro de Brétemas”, comezou a súa fecunda traxectoria poética. Máis de medio século de palabra e compromiso, para que hoxe os máis novos sigamos a ter unha identidade coa que enriquecer o planeta.     

   Manuel sente dende cativo outra curiosa fascinación. Hai un par de anos pregunteille nunha entrevista: cal foi a cousa máis barata que máis che emocionou? Parou un chisco a pensar e respostou, “quizá unha navalliña”. O fero gume da navalla, ben pouco lírico en aparencia, compañeiro constante do camiño do gran mestre da Terra Chá.

A Terra Chá homenaxea a Xurxo Souto, “un home exemplar”, coa “Navalla de Manuel María”

   En Agosto do 2000 recibiunos a Covadonga Carrasco, Xoán Creus e a quen isto asina, na súa casa da Coruña. Ao fondo a illa da Marola e o mar de Mera. Enriba da mesa parte da súa fermosísima colección de navallas. Coa súa voz grave fíxonos aos poucos compartir os porqués de tanto engado.

   “Para min a navalla é un instrumento de uso indispensable. En primeiro lugar serve para cortar o pan e o compango. Serve para cortar unha vara e andar polos camiños. Incluso, se fai falta, para meterlle medo a un semellante”. Na palabra do mestre resúmese todo o poder marabilloso do instrumento. Símbolo dunha gran revolución tecnolóxica do ser humano que mesmo fixo principiar unha nova etapa histórica: a Idade do Ferro. 3000 anos de cultura gardadiños dentro do peto.  As mesma iniciación que viviu a humanidade da cultura da Tène, repetiuse na infancia de Manuel e de todos os rapaces da Terra Chá coa consecución da primeira navalla.

  “Todos os nenos de Outeiro de Rei, dende moi rapaciños tiñamos navalla. Faciamos tiratacos, cortábamos varas. A partir do mes de Maio facíanse frautas de centeo ou de trigo. Pola primaveira, cando as árbores portan a nova sabía, facíanse pitos con madeira de castiñeiro. Eu aínda sei facer un asubiote deses. Eran navallas de “rabo de lagarto”. A min comprábamas a miña nai, ou as miñas tías cando ían ás feiras, ben á de Nadela, ben á de Rábade. Eu atábaas cun fío ao cinto. Mais sempre acababa perdendo a navalla”.

   Un gran invento, humilde pero esencial. O poder do ferro gardadiño nunha funda de madeira, o outro elemento fundamental na cultura material dos antigos. Repárese na etimoloxía, “madeira” en latín directamente: “materia”. A navalla é a espada, a fouce, o coitelo, o arado, a trencha, a machada. Un instrumento clave para comezar a transformar o mundo, compañeiro indispensable durante séculos do ser humano, feito á medida da palma da man. 

   Manuel segue lembrando a súa infancia, “as mulleres no campo tamén as usaban. Nas súas faldriqueiras levaban o rosario, a navalla, os ‘posibles’ e normalmente uns dentes de allo”. Un verdadeiro tratado de relación cosmolóxica en catro elementos. Para a relación co metafísico: un “rosario” para o ben, “allos” contra o “mal”.  Para incidir nas cousas do mundo: “diñeiro” e, obrigatoriamente, unha “navalla”. 

   Tanta é a súa importancia tradicional que o instrumento acadou un valor simbólico e literario. Como sucede coa espada nas literaturas antigas, a navalla na cultura popular galega soe ter unha dimensión erótica, símbolo da virilidade. Velaí a peza, 

Hai que afiala,
hai que afiala,
a navalla do cura
no corta nada.

Ou estoutra cántiga que di,
Carballeira de San Xusto
carballeira enramada
naquela carballeiriña
perdín a miña navalla.

  Como todos os grandes inventos a navalla ten unha dobre faciana. Unha marabillosa, instrumento transformador. Outra terrible como arma agresiva. Continúan as lembranzas do mestre:

    “Toda navalla cunha folla que excedese a palma da man estaba declarada ilegal. Os vellos tiñan navallas de Taramundi, sen punta. Contan que un fiscal sustituto da Audiencia de Lugo, Prado Mañobre, lle preguntou a un testigo:

a arma que portaba o agresor remata en ‘punta’ ou en ‘planicie’?.  Nos anos da postguerra a Garda Civil requisáballe aos homes as navallas. Quizá nese tempo comezou a perderse o seu uso. Neste sentido José María Álvarez Blázquez ten un romance moi bonito: ‘O Romance do Afiador’,

Velaí vén o afiador
asubía que asubía,
(…)
– Veña pra acá afiador
afíe a navalla miña
teño na festa da Virxe
de facer trinta feridas.

– Xa fican poucas navallas,
rapaz, pra a malaxe miña
róubaas a Garda Civil
aos mozos nas romerías.
      (…)

–  Afiador, peleriño,
de corredoiras e vilas
Cando non ten que afiar,
 ¿que fai?
 – Afío cantigas.
      (…)

  As palabras de Manuel fan rexurdir do fondo de nós unha esquecida atracción atávica. A mesma emoción infantil que sentiu o poeta polas súas primeiras navallas segue hoxe acompañándoo, “sempre levo polo menos dúas navallas. Ás veces tres, polo que poda pasar. Os portugueses dicen que non se deben regalar. Porque cando se lle dá unha navalla a un amigo, o seu gume corta tamén a amistade”. 

   Manuel transgrediu por sistema esta advertencia. Ao longo da súa vida regalou moitas e, á súa vez, os seus petos fóronse enchendo dunha colección delas que conforman, sobre todo, un fermoso tratado de amizade.

  “Unha das miñas navallas ten as cachas de ouro. Pertenceu a un parente meu, coengo en Mondoñedo, a cidade do Cunqueiro. Foi feita para cortar queixo, tartas, pan e empanadas. Esta outra, é sarda, regalouma Felipe Senén. A esta navalliña inglesa téñolle moito aprecio, regalouma un rapaciño, un lector dos Soños na Gaiola. Teño tamén varias navallas de Taramundi. Outra persa, de muller, moi linda. E outra xudea comprada en Israel, as cachas son a reprodución do peixe de San Pedro. Mirade esta outra que me regalou un fillo de Aquilino Iglesias Alvariño, Manolo Ferreirós, pertenceu a un quinque. É un puñal, só con vela mete medo”.

  O home occidental está a vivir unha nova revolución tecnolóxica. A navalla parece perder a súa condición secular de compañeira indispensable. Moi grande é a nosa débeda de gratitude. Din os antropólogos que o home avanzou como especie intelixente gracias á potencialidade das nosas mans. Potencialidade para intervir na natureza que se fixo moito maior cando esas mans contaron coa axuda do poder do ferro en forma de navalla. Aquí ata a etimoloxía nos dá a razón. Navalla procede do latín “novacula”, unha palabra da mesma raíz do verbo “novo,as, are, avi, atum”, que significa reparar, refacer, mais tamén mudar, inventar, metamorfosear. 

   Este don que a navalla lle dá ao home aparece expresamente reflectido na peza máis querida da colección do poeta. Manuel María na súa obra cita á navalla en varios poemas, un titúlase significativamente “Verbas ás cousas de uso cotián”. E dedícalle outro a navalla que foi da súa avoa materna,

  “É realmente excepcional. Non é unha navalla abarrocada máis está chea de simbolismo. O Sol e a Lúa que a adornan é unha representación do mundo. Está feita con materia viva, o corno, e materia nobre, a prata. Leva gravada a palabra “recuerdo”, unha evocación ao pasado, ao recordo. E está individualizada coas iniciais da propietaria”, símbolo do ser humano que con esta peza na man puido comezar a transformar o universo.

   Manuel María e a súa fascinación humanística. Porque a súa atracción pola navalla é en verdade, nun tempo onde a masa espectadora fagocita a potencialidade do individuo, unha afirmación simbólica e telúrica da nosa dignidade como persoa. 

• Xurxo Souto. Dinamizador cultural eterno da vila da Coruña. Membro fundador dos Diplomáticos e do Rock Bravú, actual cantante da Banda de Shanghai, locutor de radio, escritor, contador, guía turístico e espiritual… Enciclopedia viva da Coruña.

MÁIS ARTIGOS DE XURXO SOUTO

• Dicionario antroideiro coruñés (II) A chistera marabillosa do señor Canzobre
• DICIONARIO ANTROIDEIRO (I): MOMENTO CORUÑENTO
• O Picho, a auga sagrada da Fonte de Santo Amaro.
• Co grelo na man.
• Aperta Coruñenta, Xornal da Coruña.
• A TOPONIMIA DAS PEDRAS PERCEBEIRAS DO MAR DA TORRE, A RUTA DE EMILIO MARIÑAS
• O retorno dos homes mariños